คำว่า "นิสัย" คือ พฤติกรรมเคยชิน ซึ่งเกิดจากการทำสิ่งหนึ่งสิ่งใดบ่อยๆ จนติด เมื่อติดแล้ว ถ้าไม่ได้ทำอีกก็จะรู้สึกหงุดหงิด ดังนั้น นิสัย เป็นเสมือนโปรแกรมประจำตัวที่กำหนดพฤติกรรมทางกาย วาจา และใจ ของแต่ละบุคคล ใครมีนิสัยอย่างไรก็จะทำตามความเคยชิน อย่างนั้นโดยอัตโนมัติ
บทฝึกสำหรับการสร้างนิสัยดี
๑. กิจวัตรประจำวันของตนเอง ได้แก่ การใช้สอยดูแลเรื่องปัจจัย ๔ เป็นหลัก นับตั้งแต่ดูแลใช้สอยบริโภค เสื้อผ้า อาหาร ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค (รวมไปถึงการอาบน้ำ ล้างหน้า แปรงฟัน ออกกำลังกาย ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของการรักษาสุขอนามัย)
๒. หน้าที่การงานที่ตนเองต้องรับผิดชอบ เช่น งานอาชีพ งานเลี้ยงลูก งานดูแลพ่อแม่ งานสังคมสงเคราะห์ งานเผยแผ่พระพุทธศาสนา ฯลฯ
เพราะฉะนั้น บทฝึกสำคัญสำหรับใช้เป็นหลักในการสร้างนิสัยดี จึงอยู่ที่การใช้สติพิจารณาสิ่งที่เราทำซ้ำๆ บ่อยๆ อยู่เป็นประจำทุกวันอย่างแยบคาย พิจารณาทบไปทวนมาด้วยหลักเหตุผลว่า สิ่งใดดี ไม่ดี สิ่งใดควร ไม่ควร สิ่งใดยังกุศลให้เกิดขึ้น สิ่งใดยังอกุศลให้เสื่อมไป
เมื่อได้ประจักษ์แก่ใจตนแล้วก็หักดิบเลิกทำสิ่งที่ไม่ดี เลิกพฤติกรรมที่ไม่ดีให้เด็ดขาด เลือกทำเฉพาะสิ่งที่ถูกต้องดีงาม และมีคุณประโยชน์ โดยเริ่มตั้งแต่คิดดี พูดดี และทำดี อย่างต่อเนื่องสม่ำเสมอ เกี่ยวกับเรื่องกิจวัตรประจำวันก่อน แล้วตามมาด้วยงานอาชีพ
วิธีสร้างนิสัยดีอย่างถาวร
๑. อยู่ให้ห่างจากคนไม่ดี
๒. หมั่นเข้าใกล้คนดี
๓. หมั่นทำสมาธิให้เป็นกิจวัตรประจำวัน จะเกิดกำลังใจและกำลังปัญญาในการสั่งสมคุณความดีให้ยิ่งๆ ขึ้นไป พร้อมทั้งหาวิธีคุ้มครองป้องกันตน ให้ห่างจากความชั่วได้มากยิ่งขึ้นเท่านั้น
นิสัยดีมีอุปการะต่อการรักษาสุขภาพ
เราจำต้องสู้ สู้ด้วยการเอาชนะกิเลสที่ฝั่งอยู่ในใจตัวเราเอง กิเลสที่บังคับให้คนเรามีนิสัย ติดความสบาย ชอบปล่อยร่างกายตามใจตัวเอง หากหมั่นพิจารณาเห็นประโยชน์ของการรักษาสุขภาพให้แข็งแรงอยู่เสมอ
ฝึกสติให้มั่นคง และฝืนใจ ทำซ้ำๆ บ่อยๆ ให้เกิดเป็นความเคยชิน ถึงขั้นเกิดเป็นนิสัยซึ่งจะคงอยู่ถาวรได้ต่อเมื่อเรามีกำลังใจมั่นคง คบหากัลยาณมิตรที่คอยชักชวน ให้คำชี้แนะ ให้กำลังใจ เป็นต้นแบบที่ดีซึ่งกันและกัน ที่สำคัญตัวเราเองต้องหมั่นนั่งสมาธิให้ใจผ่องใสอยู่เสมอ